АДКАЗНАСЦЬ НАЙМАЛЬНІКА ЗА НЯЎЧАСНУЮ ВЫПЛАТУ ЗАРОБНАЙ ПЛАТЫ
Наймальнік абавязаны вырабляць выплату заробнай платы ў тэрміны і памерах, усталяваных заканадаўствам, калектыўным дамовай, пагадненнем ці працоўнай дамовай (п.4 ст.55 Працоўнага кодэкса Рэспублікі Беларусь (далей – ТК)). Налічаная заробная плата выплачваецца працаўніку наўпроста ў месцы выканання ім працоўных абавязкаў ці пералічваецца на рахунак працаўніка ў банку.
Запазычанасцю па заробнай плаце лічыцца агульная сума заробнай платы, належная працаўніку за фактычна адпрацаваны час у папярэднім месяцы і не выплачаная яму. Затрымка выплаты авансу не з'яўляецца запазычанасцю па выплаце заробнай платы, калі даканцовая заробная плата за ўвесь месяц выплачана ў час.
Пратэрмінаванай запазычанасцю па заробнай плаце для мэт статыстыкі з'яўляюцца налічаныя сумы заробнай платы працаўнікам, улучаючы ўнутраных і вонкавых сумяшчальнікаў, але не выплачаныя арганізацыяй до 24 гадзін апошняга дня месяца, што ідзе за справаздачным, за які гэтыя сумы налічаны. Што да запазычанасці па выплаце заробнай платы, то такой прызнаецца нявыплата заробнай платы ва ўсталяваны калектыўнай дамовай дзень.
Пры няўчаснай выплаце заробнай платы яна павінна быць праіндэксавана. (ст.58 ТК) у адпаведнасці з індэксам спажывецкіх цэн, які публікуецца Нацыянальным статыстычным камітэтам Рэспублікі Беларусь. Пры гэтым падставай для правядзення індэксацыі з'яўляецца затрымка выплаты заробнай платы адзін каляндарны месяц і больш па параўнанні з тэрмінам, усталяваным лакальным нарматыўным актам наймальніка, працоўнай дамовай (кантрактам) працаўніка. Так, калі заробная плата павінна быць выплачана 15-га ліку, то з 16-га ліку наступнага месяца настае абавязак наймальніка індэксаваць суму заробнай платы, калі яна не была выплачана дагэтуль.
Варта ўлічваць, што індэксацыя няўчасна выплачаных сум ужыццяўляецца ў поўным памеры кожны месяц у асобнасці шляхам іх карэктавання на індэкс спажывецкіх цэн, разлічаны нарастальным вынікам за перыяд затрымкі.
За няўчасную выплату заробнай платы заканадаўствам агаданы дысцыплінарная адказнасць кіраўніка і адміністрацыйная адказнасць як службовай асобы, гэтак і арганізацыі (ст.465 ТК).
Кіраўнік арганізацыі можа быць прыцягнуты наймальнікам – уласнікам маёмасці да дысцыплінарнай адказнасці (ст.198 ТК).
За парушэнне наймальніка ці ўпаўнаважанай службовай асобы наймальніка парадку і тэрмінаў выплаты працаўнікам арганізацыі заробнай платы агадана адміністрацыйная адказнасць у выглядзе штрафу, які можа накладацца як на арганізацыю, гэтак і на службовых асоб, вінаватых у затрымцы выплаты заробнай платы.
У адпаведнасці з ч.1 арт.19 Кодэкса пра адміністрацыйныя парушэнні права (далей – КААП) усталёўваюцца наступныя памеры штрафу:
- на службовую асобу – ад 4-х да 20-ці базавых велічынь;
- на юрыдычную асобу – до 100 базавых велічынь.
Да адміністрацыйнай адказнасці за парушэнне тэрмінаў выплаты заробнай платы арганізацыю мае права прыцягваць Дэпартамент дзяржаўнай інспекцыі працы Міністэрства працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь, яго структурныя падраздзяленні.
Адміністрацыйнае спагнанне за парушэнне наймальніка ці яго ўпаўнаважанай службовай асобы парадку і тэрмінаў выплаты заробнай платы можа быць накладзена не пазней аднаго года з дня здзяйснення і двух месяцаў з дня выяўлення адміністрацыйнага парушэння права.
Кіраўнік арганізацыі можа быць звольнены па п.1-2 ст.47 ТК за парушэнне без паважлівых прычын парадку і тэрмінаў выплаты заробнай платы і (ці) дапаможнікаў. Развязак пра яго звальненне прымае ўласнік маёмасці арганізацыі або ўпаўнаважаны ім орган. Звальненне па дадзенай падставе не з'яўляецца мерай дысцыплінарнага спагнання, таму яно дапушчаецца ў кожны час пры выяўленні парушэння парадку і тэрмінаў выплаты заробнай платы і (ці) дапаможнікаў. Звальненне па п.1-2 ст.47 ТК аднесена да якія дыскрэдытуюць акалічнасцяў звальнення (подп. 6.10. п.6 Дэкрэта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 15.12.2014 №5).
Апроч таго, кіраўнікі арганізацыі нясуць адказнасць за няўчасную выплату заробнай платы. Так, пры наяўнасці запазычанасці па заробнай плаце кіраўнікам арганізацыі незалежнае ад формаў уласнасці (з выняткам бюджэтных арганізацый і іншых арганізацый, што атрымваюць субсідыі, працаўнікі якіх прыраўнаваны па аплаце працы да працаўнікоў бюджэтных арганізацый):
- не налічаюцца і не выплачваюцца ўсе выгляды прэмій, бонусаў і ўзнагарод (подп.2.5 п.2 Пастановы Рады Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 08.07.2013 №597);
- выплата заробнай платы вырабляецца не раней яе выплаты працаўнікам арганізацый і ў адпаведнасці з адсоткам (доляй) заробнай платы, выплачанай працаўнікам (ч.5 п.4 Дэкрэты Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26.07.1999 №29).
Наймальнікі, якія маюць пратэрмінаваную запазычанасць па заробнай плаце, з 1-га ліку месяца, што ідзе за справаздачным, ужываюць для разліку службовых акладаў кіраўнікоў, адмыслоўцаў і іншых службоўцаў тарыфную стаўку першага разраду ў памеры, што не перавышае велічыні тарыфнай стаўкі 1-га разраду усталяванай Урадам для аплаты працы працаўнікоў бюджэтных арганізацый, да ліквідацыі гэтай пратэрмінаванай запазычанасці (п.1.3 Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 27.11.1995 №483).
Наймальнікі – камерцыйныя арганізацыі – юрыдычныя асобы іх адмежаваныя падраздзяленні мелыя асобны баланс, з сярэдняй колькасцю працаўнікоў за год 16 і больш за чалавек, апроч малых арганізацый без устаноўскай падначаленасці, абавязаны даваць справаздачу па форме 12-т (запазычанасць) пра пратэрмінаванай запазычанасці па заробнай плаце ў органы статыстыкі за кожны месяц, у якім у наймальніка паўстала такая запазычанасць. Форма дзяржаўнай статыстычнай справаздачнасці 12-т (запазычанасць) «Справаздача пра пратэрмінаваную запазычанасць па заробнай плаце» зацверджана Пастановай Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь ад 08.05.2014 №40. Уяўленне перакручаных дадзеных дзяржаўнай статыстычнай справаздачнасці, няўчаснае ўяўленне ці непаданне такой справаздачнасці органам дзяржаўнай статыстыкі вабіць накладанне штрафу ў памеры, агаданым ч.1 ст.23.18 КААП, ад 10 до 50 базавых велічынь.
Заробная плата - узнагарода за працу, якая наймальнік абавязаны выплаціць працаўніку за выкананую працу ў залежнасці ад яе складанасці, колькасці, якасці, умоў працы і кваліфікацыі працаўніка з улікам фактычна адпрацаванага часу, а таксама за перыяды, што ўлучаюцца ў працоўны час (ст. 57 Працоўнага кодэкса Рэспублікі Беларусь (далей - ТК)).
Аднак не ўсе грашовыя сродкі, што выплачваюцца наймальнікам працаўніку, з'яўляюцца заробнай платай. Грашовыя сродкі не ўваходзяць у склад заробнай платы, калі яны не з'яўляюцца ўзнагародай за працу, іх памер не залежыць ад складанасці, колькасці, якасці працы і кваліфікацыі працаўніка. У прыватнасці, не ўваходзіць у склад заробнай платы матэрыяльная дапамога цяжарным кабетам (ст. 269 ТК), кампенсацыя за знос транспартавых сродкаў, што належаць працаўніку (ст. 106 ТК), і інш.
Сістэма аплаты працы - механізм налічэння заробнай платы, забяспечвальны ўлік колькасці працы, выдаткаванай працаўнікамі. Да асноўных сістэм аплаты працы адносяць: пачасовую, здзельную, а таксама іх вытворныя варыянты (пачасова-прэміяльную, здзельна-прэміяльную і інш.).
Пачасовая аплата працы - сістэма заробнай платы, пры якой велічыня заробку працаўніка залежыць ад фактычна адпрацаванага ім часу і яго тарыфнай стаўкі.
Здзельная аплата працы - сістэма аплаты працы, пры якой заробак залежыць ад колькасці вырабленых адзінак прадукцыі з улікам іх якасці, складанасці і ўмоў працы.
Склад заробнай платы
Заробная плата складаецца з дзвюх частак:
- сталай тарыфнай (улучае даканцовы памер тарыфнай стаўкі (аклада));
- зменнай надтарыфнай (улучае кампенсавальныя і стымуляцыйныя выплаты).
Тарыфная частка заробнай платы
Тарыфная частка заробнай платы мае на ўвазе вылучэнне:
- тарыфнай стаўкі (аклада) (у выточным памеры);
- даканцовага памеру тарыфнай стаўкі (аклада).
Тарыфная стаўка (аклад) - гэта выяўлены ў грашовай форме памер аплаты працы працаўніка пэўнай кваліфікацыі ў адзінку часу (гадзіна, дзень, месяц). Аднак тарыфная стаўка (аклад), зазвычай, не з'яўляецца даканцовым памерам тарыфнай часткі заробнай платы працаўніка ў адзінку часу, бо да яе ўжываюцца розныя падвышэнні, што карэктуюць каэфіцыенты і інш. Велічыня некаторых кампанентаў заробнай платы, зазвычай, наўпрост залежыць ад памеру тарыфнай стаўкі (аклада).
Тарыфная стаўка (аклад) з'яўляецца абавязковай часткай заробнай платы незалежнае ад сістэмы аплаты працы.
Пры здзельнай форме аплаты працы на грунце тарыфнай стаўкі (аклада) разлічваюцца здзельныя расцэнкі.
Для розных тыпаў арганізацый заканадаўствам, а таксама лакальнымі нарматыўнымі праўнымі актамі наймальніка (ЛНПА) агадваюцца падвышэнні тарыфнай стаўкі (аклада) па розных падставах, карэктоўныя каэфіцыенты, наддаткі і інш., якія разам з тарыфнай стаўкай (акладам) утвараюць даканцовы памер тарыфнай стаўкі (аклада). Часам на практыцы даканцовы памер тарыфнай стаўкі (аклада) завуць выніковай тарыфнай стаўкай (акладам) працаўніка. Выніковая тарыфная стаўка (аклад) гэтак жа, як і тарыфная стаўка (аклад), можа служыць базай для разліку некаторых кампанентаў заробнай платы, прыкладам для разліку стымуляцыйных выплат.
Кампенсавальныя выплаты
Кампенсавальныя выплаты - выплаты, якія вырабляюцца працаўніку з мэтай кампенсаваць якія-небудзь неспрыяльныя фактары, злучаныя з яго працоўнай чыннасцю ці нейкім чынам што ўскладняюць яе.
Кампенсавальныя выплаты могуць быць агульнымі для працаўнікоў кожных арганізацый ці адмысловымі, характэрнымі для арганізацый пэўнага выгляду (прыкладам, для бюджэтных). У калектыўнай дамове наймальнік мае права ўсталёўваць і іншыя кампенсавальныя выплаты.
Найболей пашыранымі агульнымі кампенсавальнымі выплатамі з'яўляюцца:
1. Даплата за працу ў начны час.
За кожную гадзіну працы ў начны час ці ў начную змену пры зменным рэжыме працы вырабляюцца даплаты ў памеры, што ўсталёўваецца калектыўнай дамовай, пагадненнем, але не ніжэй 20 адсоткаў гадзіннікавай тарыфнай стаўкі (аклада) працаўніка, а для бюджэтных арганізацый і іншых арганізацый, якія атрымваюць субсідыі, працаўнікі якіх прыраўнаваны па аплаце працы да працаўнікам бюджэтных арганізацый, - Урадам Рэспублікі Беларусь ці ўпаўнаважаным ім органам. Пры гэтым начной зменай лічыцца змена, у якой больш за 50 адсоткаў часу даводзіцца на начны час (ст. 70 ТК). Начным лічыцца час з 22 да 6 гадзін (ч. 1 ст. 117 ТК).
2. Даплата за працу са шкоднымі і (ці) небяспечнымі ўмовамі працы (ч. 1 ст. 225 ТК).
Паводле ч. 1 ст. 225 ТК памеры (аб'ёмы) і парадак падавання кампенсацый па ўмовах працы ўсталёўваюцца Ўрадам Рэспублікі Беларусь. Так, памер даплат за працу са шкоднымі і (ці) небяспечнымі ўмовамі працы вызначаецца паводле дадатку да пастановы Рады Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 14.06.2014 N 575 "Пра некаторыя пытанні падаваннем кампенсацый па ўмовах працы" (далей - пастанова N 575) у залежнасці ад класа і ступені шкоднасці гэтых умоў працы, усталяваных пры атэстацыі (ч. 1 подп. 2.2 п. 2 пастановы N 575). Паказаныя даплаты ўсталёўваюцца ў адсотках ад тарыфнай стаўкі першага разраду, усталяванай у арганізацыі, ці фіксаванай грашовай велічыні, што вызначаецца наймальнікам на падставе калектыўнай дамовы, пагаднення, іншага ЛНПА, прынятых у адпаведнасці з заканадаўствам (ч. 2 подп. 2.2 п. 2 пастановы N 575).
Памер такіх даплат не можа быць ніжэй памеру даплат, разлічаных ад тарыфнай стаўкі 1-га разраду, што ўсталёўваецца для аплаты працы працаўнікоў бюджэтных арганізацый і іншых арганізацый, што атрымваюць субсідыі, працаўнікі якіх прыраўнаваны па аплаце працы да працаўнікоў бюджэтных арганізацый (подп. 2.3 п. 2 пастановы N 575).
Памеры даплат утрымваюцца ў дадатку да пастановы N 575.
3. Кампенсацыі за рухомы і раз'язны характар працы, вытворчасць працы вахтавым метадам, сталую працу ў дарозе, працу па-за месцам жыхарства (палявое забеспячэнне) (ч. 1 ст. 99 ТК). Парадак, умовы і памеры выплат такіх кампенсацый вызначаюцца рэспубліканскім органам дзяржаўнага кіравання, што праводзіць дзяржаўную палітыку ў вобласці працы (ч. 2 ст. 99 ТК).
Аднак не ўсе даплаты з'яўляюцца кампенсавальнымі выплатамі, у прыватнасці, такімі не з'яўляюцца (п. 62 Указанняў):
- даплата за сумяшчэнне прафесій, пашырэнне зоны абслугоўвання (павелічэнне аб'ёму прац).
Памеры даплат за сумяшчэнне прафесій (пасад), пашырэнне зоны абслугоўвання (павелічэнне аб'ёму выкананых прац) ці выкананне абавязкаў часова адсутнага працаўніка ўсталёўваюцца наймальнікам па пагадненні з працаўніком, а для бюджэтных арганізацый і іншых арганізацый, што атрымваюць субсідыі, працаўнікі якіх прыраўнаваны па аплаце працы да працаўнікам бюджэтных арганізацый, - Урадам Рэспублікі Беларусь ці ўпаўнаважаным ім органам (ч. 2 ст. 67 ТК).
- даплата да ранейшага сярэдняга заробку, калі ў выніку перасоўвання змяншаецца заробак працаўніка па незалежных ад яго прычынах. Даплата ўжыццяўляецца цягам двух месяцаў з дня перасоўвання (ч. 2 ст. 72 ТК).
Адмысловыя кампенсавальныя выплаты падаюцца асобным катэгорыям працаўнікоў, прыкладам грамадзянам, якія ажыццяўляюць або ажыццяўлялі доступ да дзяржаўных сакрэтаў (ч. 1 ст. 42 Законы Рэспублікі Беларусь ад 19.07.2010 N 170-З "Пра дзяржаўныя сакрэты").
Стымуляцыйныя выплаты
Стымуляцыйныя выплаты - гэта выплаты, скіраваныя на паляпшэнне якасна-колькасных паказнікаў працы. Асноўнай функцыяй такіх выплат з'яўляецца падвышэнне роўня матывацыі працаўніка, у т. л. праз заахвочанне яго за дасягнутыя вынікі.
Стымуляцыйныя выплаты трэба адрозніваць ад сацыяльных. Сацыяльныя выплаты - гэта выплаты, што вырабляюцца наймальнікам наўпроста працаўніку, не злучаныя з ажыццяўленнем ім працоўнай функцыі, а скіраваныя на сацыяльнае развіццё чальцоў калектыву (прыкладам, грашовыя падарункі да юбілейных дат). Сацыяльныя выплаты таксама скіраваны на падвышэнне роўня матывацыі працаўніка, аднак яны наўпрост не матывуюць працаўніка выконваць лепш якую-небудзь працу, яны матывуюць працаўніка працягваць працу ў нейкай пэўнай арганізацыі. Як ужо было адзначана вышэй, сацыяльныя выплаты не ўваходзяць у склад заробнай платы.
Стымуляцыйныя выплаты могуць быць:
- наддаткамі (прыкладам, за характар і ўмовы працы);
- прэміямі (перыядычнымі (прыкладам, штомесячная прэмія пры ўмове выканання структурным падраздзяленнем даведзеных паказнікаў працы), адначаснымі (прыкладам, прэмія за выкананне адменна тэрміновай працы)).
У адпаведнасці з подп. 2.5 пункта 2 Дэкрэты Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26.07.1999 N 29 "Пра дадатковыя меры па дасканаленні працоўных адносін, умацаванню працоўнай і выканальніцкай дысцыпліны" (далей - Дэкрэт N 29) наймальнік пры складанні кантракта з працаўніком усталёўвае яму дадатковыя меры стымулявання працы, у тым ліку падвышэнне тарыфнай стаўкі не больш чым на 50 адсоткаў.
Паказнікі прэміявання могуць быць рознымі. Прыкладам, міністэрствам, іншым рэспубліканскім органам дзяржаўнага кіравання, з'яднанням, падначаленым Ураду Рэспублікі Беларусь, мясцовым выканаўчым і распарадчым органам, арганізацыям з мэтай узмацнення матэрыяльнага стымулявання высокапрадукцыйнага і якаснай працы наказана ўвесці наступныя паказнікі:
- для працоўных асноўнай вытворчасці:
пры стымуляванні ўзросты прадукцыйнасці працы - выкананне нормаў выпрацавання (у натуральных, працоўных, вартасных паказніках), зніжэнне працаёмістасці прадукцыі, высокаэфектыўнае выкарыстанне новай тэхнікі і прагрэсіўнай тэхналогіі;
пры стымуляванні паляпшэння якасці прадукцыі, прац, паслуг - бездэфектны выраб прадукцыі і здача яе з першага падання, скарачэнне выпадкаў звароту недабраякаснай прадукцыі, нябытнасць прэтэнзій да якасці прадукцыі (рэкламацый), працам, паслугам з боку службаў тэхнічнага кантролю і спажыўцоў;
пры стымуляванні зніжэнні матэрыяльных выдаткаў - эканомія сыравіны, матэрыялаў, паліўна-энергетычных рэсурсаў, запасных частак, змяншэнне страт, адкідаў на адзінку прадукцыі ў параўнанні з фактычна дасягнутым роўнем мінулага года;
- для працоўных, занятых абслугоўваннем асноўнай вытворчасці:
забеспячэнне бесперабойнай і рытмічнай працы абсталявання, павелічэнне каэфіцыента яго выкарыстання, міжрамонтнага перыяду эксплуатацыі і скарачэнне выдаткаў на абслугоўванне і рамонт;
- для кіраўнікоў, адмыслоўцаў і служылых унутрывытворчых падраздзяленняў арганізацый:
фактычнае паляпшэнне вынікаў працы на той пляцоўцы вытворчасці, на якой працуе пэўны працаўнік (павелічэнне вытворчасці прадукцыі, у тым ліку на экспарт, прадукцыйнасці працы, эканомія матэрыяльных і працоўных выдаткаў, зніжэнне сабекошту і інш.) (п. 1 Пастановы Рады Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 09.11.1999 N 1748 "Пра дадатковыя меры матэрыяльнага стымулявання высокапрадукцыйнага і якаснай працы" (далей - Пастанова N 1748)).
Зазвычай, стымуляцыйныя выплаты ўсталёўваюцца або на рэспубліканскім роўні ў залежнасці ад выгляду арганізацыі (прыкладам, прэміі працаўнікам бюджэтных арганізацый і іншых арганізацый, што атрымваюць субсідыі, працаўнікі якіх прыраўнаваны па аплаце працы да працаўнікоў бюджэтных арганізацый), або на лакальным роўні для кожнай пэўнай арганізацыі.